Internethype en kamervragen ⋆ Annette Wiesman

Onderstaand artikel van mijn hand, gepubliceerd in Parool PsvdWeek onder de kop ‘Klein Mekka in West’ en: ‘Zo woont Mustapha het liefst’, ontketende nogal een rel. Het onderwerp (sociale woningbouw waarbij geluisterd wordt naar woonwensen van de in meederheid moslim-bewoners) ligt natuurlijk gevoelig. Voeg daarbij de behoefte van een krant om de gevoelige kanten van het verhaal te benadrukken, en het hek is van de dam (Google ‘halalwoningen’ maar eens). Discussie prima, maar voor de geportretteerde bewoners zelf vond ik het relletje wel vervelend. Hieronder het artikel met oorspronkelijke kop en intro.

Multicultureel wonen in Koningsvrouwen
‘Moslims zijn gesteld op hun privacy’

Woningcorporatie Eigen Haard voerde een ambitieus renovatieproject uit in Bos en Lommer, waar de wensen van de bewoners centraal stonden. Er zijn voorzieningen voor ritueel reinigen, extra kamers voor de kinderen, scheiding van het mannen en vrouwen-domein en een hoekje voor de schoenen. ‘Onder elkaar kunnen we veel beter kletsen.’

Aan de muur van de woning van de Turkse Aynur Yildirim Yasar (29) hangt een groot roze kussen in hartvorm. Het is nog ter ere van de geboorte van haar jongste dochter, die in een wipstoeltje slaapt. Haar broertje van drie zit ernaast en kijkt televisie – hij heeft geen zin in zijn middagdutje. De familie Yasar is onlangs van haar wisselwoning in Geuzenveld teruggekeerd naar de vernieuwde woning in Bos en Lommer. Naast de voordeur staat een kastje waar bezoekers hun schoenen kwijt kunnen. De architect heeft speciaal voor dat doel een ruim voorportaal met inbouwkastje ontworpen, maar zo’n zelf gekocht kastje naast de deur vindt de vrouw des huizes handiger.

Zo zijn er meer foefjes die inspelen op de specifieke woonwensen van moslims. In de badkamer en het toilet zijn extra waterleidingaansluitingen aangebracht voor het ritueel reinigen, vlak voor het bidden. De familie heeft geen bidet of douche aangesloten in het toilet. ‘Dat vind ik overbodig, ik gebruik gewoon een plastic pot’, zegt Aynur Yildirim. De extra kraan in de badkamer gebruikt ze vooral om haar kinderen met een emmer te wassen. Verder zijn er schuifdeuren tussen woonkamer en keuken, om het traditionele mannen- en vrouwendomein van elkaar te kunnen scheiden. Deze woensdagmiddag staan de schuifdeuren open, voor het toezicht op haar kinderen. Maar als haar man, die werkt in de horeca, alleen wil zijn (‘even chillen zonder de kinderen’) of als er bezoek is, kunnen de deuren dicht. ‘Visite die niet zo intiem is hoeft niet te zien wat ik in de keuken doe’, vindt Yildirim.

Koningsvrouwen bestaat uit twee langgerekte woonblokken met een binnentuin, vlakbij de Centrale Markthallen, ingeklemd tussen de Willem de Zwijgerlaan en de Admiraal de Ruyterweg. Gebouwd in 1937 zijn het de oudste portiekwoningen in strokenbouw van Amsterdam. Ze waren bedoeld voor arbeidersgezinnen met twee of drie kinderen en betekenden een breuk met de dichte woonblokken en een opmaat naar de eerste woonflats: fris en licht, met stalen kozijnen. Breed opgezet, met veel speelplekken voor de kinderen.

Maar de jaren vóór de renovatie was het hier niet meer zo comfortabel wonen. Troep in de portieken, stapels schoenen op de gangen en de overdekte onderdoorloop in de binnentuin lag vol met afval, oude bankstellen, televisies en meubels, die soms in de fik vlogen. Binnen tochtte het en waren de muren vochtig. Veel Turkse en Marokkaanse gezinnen woonden hier met z’n vijven, zessen of zevenen op een krappe veertig vierkante meter. De boel werd letterlijk uitgewoond.

Apart eten

Bij de renovatie van De Koningsvrouwen van Landlust in Bos en Lommer is op vergaande wijze rekening gehouden met de wensen van de bewoners. De huurderspopulatie van de 245 sociale huurwoningen bestond voor 85 procent uit moslims. Woningcorporatie Eigen Haard koos voor een model met uitgebreide bewonersinspraak. Om zoveel mogelijk verschillende groepen bewoners vanaf de planvorming te betrekken, kwam er naast de bewonerscommissie een renovatieraad, een vrouwenraad, een kinderraad en een redactieraad. Over elke beslissing werd net zolang gepraat totdat iedereen het ermee eens was. De spontane Aynur Yildirim, destijds behalve bewoner toevallig werkzaam als stagiaire bij Eigen Haard, werd voorzitter van de vrouwencommissie. ‘Wij vonden het vooral belangrijk dat we serieus werden genomen’, zegt ze. ‘In de periode dat ik middenin het project zat, werd ik op straat overal aangesproken. Ik deed anderhalf uur over een bezoek aan de supermarkt.’ De vrouwenraad, met veel Marokaanse en Turkse huismoeders, hamerde op het belang om het privé annex vrouwendomein – de keuken – en het openbare ofwel mannenterrein – de woonkamer – van elkaar te kunnen scheiden, middels schuifdeuren en een gang langs alle kamers. ‘Moslims zijn gesteld op hun privacy’, legt Yildirim uit. Zelf eten ze thuis gemengd, behalve bij feesten. Bij belangrijke feestdagen kan ze nu eindelijk weer eens mensen uitnodigen. ‘Laatst met Ramadan was het echt relaxt’, zegt ze. ‘De mannen gingen hier zitten, wij in de keuken. Het is extra gezellig met de vrouwen onder elkaar, even babbelen zonder dat je je netjes hoeft te gedragen.’ Ze komt uit een gegoede Koerdische familie uit Oost-Turkije. ‘Daar eten mannen en vrouwen apart. Morgen ga ik bij mijn ouders eten. Dan eet ik heel deftig en mag ik niet teveel praten.’

Toppie

Omdat geen enkele woningcorporatie graag de kritiek krijgt dat zij de oorspronkelijke bewoners wegjaagt, stelde Eigen Haard zich als doel dat het merendeel van de bewoners na de renovatie moest willen terugkeren. Daarvoor was inspraak en betrokkenheid een voorwaarde. Maar hoe bereik je zo’n schier onbereikbare doelgroep? Met merendeels huisvrouwen die nauwelijks hun huis uitkomen, vaak analfabeet zijn en geen Nederlands spreken, was dat voor de woningcorporatie niet makkelijk. ‘De rol van de schoolkinderen van de buurtschool was cruciaal’, vertelt manager projectbureau Cees Stam van Eigen Haard. Ze kregen de rol van vooruitgeschoven post. ‘Zij leerden interviewtechnieken om hun moeders te interviewen over hun woonwensen, maten met een duimstok hun huizen op en maakten maquettes. En we kozen expres voor een vrouwelijke architect, omdat moslimvrouwen daar makkelijker mee in gesprek gaan.’ Er werd een proefportiek verbouwd. De hemelsblauwe inbouwkeuken die de bewoners voorstelden, werd door Eigen Haard afgeraden. ‘Dat willen Hollanders niet, en je moet flexibel blijven’, aldus Stam.

Per woning legde de woningcorporatie zo’n 180.000 euro toe, wat na aftrek van huurinkomsten neerkomt op een verlies van 25 miljoen. Die meerkosten zijn vooral te wijten aan de duurzame energievoorzieningen en renovatie. Zoals veel van de in totaal 32.000 portiekwoningen van de woningcorporatie, kampen de woningen met achterstallig onderhoud. Door de jaarlijks stijgende energiekosten dreigen ze op termijn voor de bewoners onbetaalbaar te worden. Zonnepanelen op het dak en een state-of-the-art warmte-koude-installatie moeten dat laatste voorkomen. Op het dak liggen ook de satelietschotels, die voorzien in achthonderd internationale zenders voor vijf euro per maand, plus internet. Aangevuld met de huurtoeslag betalen gezinnen met lage inkomens – en dat is het merendeel, want het zijn allemaal sociale huurwoningen – voor een woning van 42 vierkante meter nu 397 euro in plaats van 380 euro. Dankzij de huursubsie ligt de huurprijs voor een samengevoegde woning van 81 vierkante meter eveneens rond de 400 euro. Omdat op het bijstandsniveau waarop veel gezinnen leven elke euro telt, pleitte de vrouwencommissie voor middelgrote woningen, waarbij drie woningen tot twee werden samengevoegd. Die is iets goedkoper dan de grootste.

Mustapha Darraf (44, vier kinderen) heeft gekozen voor de grote woning van 81 vierkante meter en zes slaapkamers. Als electricien in een groot Amsterdams hotel verdient hij net teveel om aanspraak te maken op huursubsidie. 664 euro bedraagt zijn maandhuur. ‘Toch aan de hoge kant’, concludeert hij. Maar verder vindt hij zijn nieuwe woning ‘echt toppie’.

De dichte schuifdeuren tussen woonkamer en keuken zijn extra gebarricadeerd met een indrukwekkend breedbeeldtelevisiemeubel. ‘Mijn vrouw wil niet dat kookluchtjes in de woonkamer komen’, zegt Darraf. Zijn vrouw Malika heeft zojuist couscous gemaakt en zet thee met Marokkaans gebak neer voor zoon Mohamed (17) en een vriendin. ‘Ik wilde een ruime keuken om lekker te zitten, en voor de jongens en meisjes aparte kamers’, zegt zij. Aan de muur hangen ingelijste Koranverzen. Voor de deur staat een vaas met grote plastic rood-wit-blauwe tulpen. Er zijn meer Nederlanders in het pand gekomen, merkt Darraf, vooral studenten. Daar is hij blij mee: hij wil graag een goede mix.

Verhuizen

Veel oude bewoners zijn na de renovatie teruggekeerd. In plaats van de gebruikelijke 17 procent is het terugkeerpercentage hier zo’n 50 procent. Wat niet betekent dat iedereen vervolgens blijft. Ondanks haar mooie nieuwe huis denkt Aynur Yildirim er de laatste tijd over om te verhuizen naar België, waar haar familie woont. De nieuwe huur is toch wel hoog en ze vindt het vervelend dat jongens in de buurt softdrugs gebruiken. Haar man is veel weg en als ze ziek wordt, heeft ze toch iets meer aan haar familie dan aan haar buren. ‘En ik mis mijn familie.’ Yildirim is huismoeder en organiseert wekelijks een koffie-uurtje voor de vrouwen uit de buurt. Ze vindt het leuk dat er meer Nederlanders in het blok zijn komen wonen. ‘Er zijn hier veel studenten, en mensen met een verstandelijke handicap via Cordaan.’ Een tijdje woonde er in het trappenhuis een buurvrouw via Cordaan die best gezellig was, maar op een gegeven moment draaide ze door, vertelt Yildirim. In een poging tot integreren droeg ze een doek die bedoeld is voor om de billen bij wijze van hoofddoek. ‘Toen jongens op straat haar daarmee plaagden, begon ze woedend te schelden op moslims en is ze verhuisd.’

‘Derde generatie atheïst’ Harry Gosen (‘mijn leeftijd is irrelevant’), bewoner sinds 1958, ging een jaar of vijf geleden met enkele buurtgenoten alle portieken af om buren aan te spreken. Of zij ook wilden dat er iets wilden doen aan de belabberde woningen? ‘Iedereen ging er vanuit dat Koningsvrouwen afgebroken zou worden’, zegt Gosen. ‘Maar dat kan niet, het is een monument.’ Afijn, dat was eigenlijk het begin van de grote kentering. Zijn volgende uitdaging: Ymere zover krijgen om het volgende blok aan te pakken. Dit is een heel mooie buurt, maar niet iedereen ziet dat, vindt hij. Er volgt een exposé over de cultuurhistorische waarde en geschiedenis, want als verwoed amateurhistoricus geeft hij regelmatig lezingen over de buurt. ‘Gezinnen werden vroeger expres samen op een trap gezet zodat ze elkaar zouden ontmoeten: dat was goed voor de gemeenschapszin.’ Van die jaren-dertig gemeenschapszin, waarbij alle bewoners lid waren van sportclub Blauw-Wit, is weinig over, zegt Gosen. ‘Hoewel, voor de praktiserende moslims kan de Badrmoskee om de hoek die rol vervullen.’ Hij haalt zijn schouders op bij de vraag of hij zich als niet-moslim niet buitengesloten voelt. ‘Nee hoor. Ik ben een praktisch mens, ik doe niet moeilijk.’

Op aanvraag van de bewoners ontwierp architect Frederike Kuipers relatief grote keukens en kleine woonkamers. Dat maakt de huizen ietwat hokkerig. Menig autochtone Amsterdammer zou onmiddellijk aan de slag gaan met een breekijzer om wat muurtjes neer te halen. Voorzitter van de bewonerscommissie Mohamed El Yahiaoui (43), werkzaam als receptionist in een hotel, heeft intensief meegedacht over de ontwerpen. In de roze geschilderde slaapkamer van dochters Roumasae (8) en Alae (6) en op het plafond van de slaapkamer van Youssef (2) prijken blauwe wolkjes. De woonkamer wordt in beslag genomen door een massieve vierkante bank en voor het raam hangen gedrapeerde, bruine gordijnen. Hij wijst in het portaal naar een luikje tussen de twee voordeuren. ‘Kijk, daar zat heel vroeger een liftje voor de boodschappen, mooi hè?’, wijst hij. ‘Nu zijn de leidingen erachter weggewerkt.’ El Yahiahoui heeft niet zoveel op met alle vragen over op multiculturele leest geschoeide aanpassingen in zijn huis. ‘Wij gebruiken die extra aansluitingen in het toilet bijvoorbeeld niet, en we hebben een Ikea-kastje voor de schoenen. We willen gewoon een goede woning, daar is niks bijzonders aan.’

Leefstijlen

De mate waarin bij Koningsvrouwen rekening is gehouden met de wensen van de bewoners is opvallend, vindt Lex Veldboer. De socioloog aan de UvA deed onderzoek in achterstandswijken naar integratie. ‘Ik ken weinig vergelijkbare voorbeelden van bouwen voor andere culturen.’ In de F-buurt in de Bijlmer is geëxperimenteerd met lage compoundwoningen rond een erf voor Ghanezen – ‘bij mijn weten geen groot succes’. Le Medi in Rotterdam is een huizenblok uit 2008 met Arabische invloeden. ‘Daar ging het vooral om de buitenkant, dat er ook interieuraanpassingen worden gedaan hoor je zelden. Dit is ver doorgevoerd leefstijlachtig denken, gebaseerd op veel inspraak.’ Dat klinkt mooi, maar je kunt je afvragen of het de taak is van een woningcorporatie om rekening te houden met de religieus-culturele wensen van haar huurders, zegt hij. ‘De wereld verandert snel. De doelgroep op wie de plannen zijn afgestemd, kan verhuizen, en de woonwensen kunnen veranderen, bijvoorbeeld onder invloed van de ontkerkelijking. Ik ben daar enigszins sceptisch over.’ Veldboer ziet een verband met een recent verschijnsel bij woningcorporaties in grote steden: plaatsingsbeleid op grond van leefstijl. Nieuwe huurders weten tussen welke leefstijl ze komen te wonen en worden geacht daar rekening meete houden. Maar segmentatie naar een moslim-leefstijl ligt natuurlijk gevoelig. ‘Er zullen zeker kristische vragen over komen. Maar als je vindt dat dit niet kan, moet je ook niet willen dat andere groepen wél bij elkaar gaan zitten.’ Veldboer refereert aan een recent onderzoek van de TU Delft waaruit blijkt dat mensen die of basis van levensstijl in hetzelfde blok wonen, niet méér herkenning of thuisgevoel blijken te hebben. ‘Maar ze zijn toch blij met het plaatsingsbeleid omdat ze grip denken te hebben op hun woonsituatie. Interessant om te kijken hoe die tevredenheid hier gaat uitpakken.’